قاليهاي كتيبه دار موزه فرش ايران

مقدمه
قالي ايران با طرح‌هاي گوناگون داراي مضامين و پيام‌هاي مختلفي است و نماد هنر اصيل و فرهنگ و ادبيات غني ايران زمين است . ايجاد نقش و نگار بر ابزار كار ، يا بر ديوار محل زندگي از دوره‌ي هخامنشيان و سلسله‌هاي بعد از آن در ايران متداول بوده است . البته در دوره‌ي اسلامي به سبب تغيير دين در ايران در هنر نيز تغييراتي پديدار شد .
 سبب گسترش خط را بر اشياء و آثار مي‌توان به دو علت اساسي دانست ؛ اول اينكه چون در مذاهب ، توسل به ادعيه و اوراد و اعتقاد به رسيدن به خير و بركت و سعادت به وسيله‌ي دعا مبناي محكم داشت ، بعدها در مذهب جديد نيز مردم با ايمان تقريباً بر بيشتر ابزارها و لوام زندگي خود نام مقدسان و بزرگان دين رانقش مي‌كردند و از آنها براي تبرك و سعادت ياري مي‌جستند .
 دوم چنانكه مي‌دانيم ايرانيان به تزئين اشياء و ابزارهاي خود علاقه‌ي بسيار داشتند و چون نمي‌توانستند نقش صورت به كار ببرند به خط متوسل شدند و براي تزئين آثار خود از خط استفاده كردند و ادعيه و احاديث ، پندو اندرز ، اشعار را با خط خوش بر بستر آثار و لوازم زندگي خود نقش كردند . از همين جاست كه مشاهده مي شوند هنرمندان بيشتر به زيبايي خط توجه داشته‌اند و زوايا و اشكالي در نگارش آن ايجاد كرده‌اند .
 بايد گفت كه خط در ايران در دوره‌ي اسلامي ،يكي از عناصر هنرهاي تزئيني شده است .
 در آغاز با پرسش‌هاي گوناگوني روبرو مي‌شويم :
- قاليهاي كتيبه‌دار چه گروه از فرشها مي‌باشند؟
- چرا از خط و نوشته در قالي استفاده مي‌كرده‌اند ؟
- آيا فرم كتيبه‌ها در قاليهاي مناطق مختلف متفاوت مي باشد ؟
- به عنوان نمونه در شهر كرمان بيشتر چه فرمي براي كتيبه استفاده نموده‌اند ؟ و ديگر مناطق چطور ؟
- از چه نوع خطي در داخل قاب كتيبه استفاده نموده‌اند ؟
- كتيبه‌ها در كدام قسمت قالي كار شده‌اند؟
با طرح اين سوالات و پاسخ گويي به آنها در قسمت نتيجه ، قصد داريم به اهداف زير نائل آييم:
 گردآوري منبع مناسبي براي علاقمندان و پژوهشگران رشته‌ي فرش و ادامه دادن مسير هنرمندان اين رشته مي باشد .
 با گردآوري اين مجموعه ، نقشه قالي كتيبه‌داري را به نحوي جديد ، براي ارائه پايان نامه ، طراحي مي‌كنم .
 
تعريف مسأله :
 فرش : كلمه‌اي عربي و به هر آنچه گستردني باشد گفته مي‌شود . معادل فارسي آن قالي ، قاليچه مي‌باشد .
قالي : واژه كنوني قالي به تلفظ فارسي پهلوي رايج شده است كه به اعتقاد برخي محققان واژه قالي از ريشه لغوي ( قاليقيا يا قاليقيلا) گرفته شده كه نام شهري خيالي در قفقاز است .
مردم كشمير واژه اصيل (‌كالين ) را به كار مي‌برند كه ريشه اصلي قالي و يا قالين است .
واژه كالين از صورت باستاني (Karayan) مي آيد كه از ريشه ( Kar) به معني كاشتن است ،‌گرفته شده و به درستي كه ايرانيان باستان ، كاشتن گره در ميان تاروپود قالي را همان كاشتن بذر و نشاء در دل خاك مي‌دانسته‌اند . از اين رو كالين ، قالين يا قالي را بر آن نهاده‌اند .
« كتيبه : نوشته‌اي كه بر سر در ورودي ديوار ابنيه يا بر بدنه‌ي كوه به خطوط مختلف نويسند .»
« گونه‌اي از نقش قاب و بيشتر نقشي در حد مستطيل و لوزي و مانند آنها .
از نقش كتيبه در قالي ، گاه براي نوشتن « شعر » ، « تاريخ » ،‌« بافت» و « اسم بافنده » بهره مي‌گيرند و گاه اين نگاره جنبه‌ي تزئيني دارد.»
« قالي موزه‌اي : قالي است كه براثر قدمت بافت و هنري بودن و مرغوبيت خارق العاده مواد اوليه و طراحي و بافت آن ، استعداد نگهداري در موزه را كه مستلزم انجام هزينه فراوان است داشته باشد .» 

ضرورت :
 قاليهاي كتيبه‌دار كه مزين به آياتي از قرآن مجيد ومطالب بكر و سروده‌هاي عرفاني و ادبي مي‌تواند باشد ، گاهي از آنها تا كنون خوانده و ترجمه نشده‌اند و براي بررسي و شناخت بيشتر فرم كتيبه‌ها و همچنين كمبود منبع و كتاب در اين زمينه ، اين تحقيق جمع آوري شده است .
 شعر فارسي و مضامين ادبي در گذر هزار ساله خويش همواره سرچشمه الهام هنري مردان اين سرزمين بوده است ، در ميان هنرهاي ملي ، كمتر هنري را مي‌‌توان يافت كه از ادبيات كهن فارسي بهره نبرده باشد ، دستبافته‌هاي ايران به ويژه قالي به عنوان يكي از هنرهاي ملي ، ازاين تاثير بي‌بهره نبوده است .
 ديدار از نمايشگاه قالي با عنوان « تاثير ادبيات كهن فارسي بر روي قاليهاي ايراني » در موزه فرش ، اسفند ماه 86، شوقي را در من ايجاد نمود كه در اين زمينه تحقيق كنم .

فرضيه :
 در طبقه‌بندي كليه طرحهاي قالي ايران كه حداقل به بيست گروه اصلي تقسيم بندي شده ،‌گروهي به قاليهاي كتيبه‌دار اختصاص نداده‌اند و شايد به اين دليل است كه نام طرحي كه به قالي داده مي‌شود ، (‌ مثلاً لچك ترنج اسليمي شاه عباسي ) ، بازگوكننده طرح متن قالي است و هيچ يك از اين اصطلاحات نمي‌توان به شكل حاشيه و طرح آن پي برد .
 در ابتدا ، نبود كتابهاي تخصصي و مرجع در اين زمينه ، موانعي را ايجاد نمود ، ولي جستجو درمجلات ونشريات تخصصي قالي و سپس با تحقيق ميداني و مصاحبه با افراد مطلع در اين زمينه كارم را ادامه دادم .
 در پايان بايد اضافه كنم كه قسمتهايي كه داراي علامت * مي‌باشد ، نظر اينجانب براساس مطالب مورد بحث بوده است .